حسین پاینده

در کارگاه «چگونه رمان بخوانیم (۲)» می‌خواهیم هم با یکی از تأثیرگذارترین جنبش‌های ادبی در ادبیات داستانی فارسی‌زبان (ناتورالیسم) آشنا شویم و هم مهارت‌مان در تحلیل متن را تقویت کنیم. این دوره‌ی آموزشی به‌ویژه برای علاقه‌مندانی طراحی شده است که در رشته‌ی تحصیلیِ خود درسی درباره‌ی ادبیات داستانی نگذرانده‌اند، اما مایل‌اند با شیوه‌ی تحلیل رمان آشنا شوند. این کارگاه همچنین با هدف تربیت نسل جدیدی از منتقدان ادبی برگزار می‌شود که بتوانند با نوشتن مقالات نقد در مطبوعات، به رشد و ارتقاءِ رمان معاصر فارسی یاری برسانند.

اطلاعات بیشتر درباره‌ی این کارگاه:

۱. این کارگاه هشت جلسه خواهد داشت که طی چهار هفته (هر هفته دو جلسه) به صورت آنلاین برگزار می‌شود.

۲. جلسات این کارگاه روزهای سه‌شنبه و پنجشنبه، ساعت ۱۸ الی ۱۹:۳۰ برگزار می‌شود.

۳. مدت زمان هر جلسه یک ساعت و نیم است.

۴. در این کارگاه یک رمان را به صورت مشروح تحلیل خواهیم کرد که عبارت است از:

تنگسیر، نوشته‌ی صادق چوبک (انتشارات نگاه)

۵. در نیم‌ساعت ابتدای هر جلسه، مفاهیم و اصطلاحات کلیدی نقد رمان توضیح داده می‌شود و در یک ساعت باقیمانده، متن هر رمان به‌دقت تحلیل خواهد شد.

۶. در این کارگاه کتاب درسی خاصی را درباره‌ی عناصر رمان کار نمی‌کنیم، اما کسانی که مایل‌اند با ویژگی‌های رمان و عناصر آن بیشتر آشنا شوند، می‌توانند به کتاب گشودن رمان: رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی مراجعه کنند (انتشارات مروارید).

۷. از اعضای کارگاه انتظار می‌رود فعالانه در بحث‌های جمعی مشارکت کنند.

اطلاعات بیشتر و نام‌نویسی: ۰۹۱۹۳۳۹۹۱۰۵

در سال‌های اخیر، ژانر رمان بیشتر از گذشته مورد توجه علاقه‌مندان ادبیات قرار گرفته است. هر سال تعداد قابل‌توجهی رمان به زبان فارسی نوشته یا ترجمه می‌شوند و شمار خوانندگان این ژانر کم نیست. اما خوانش رمان به شیوه‌ای تحلیلی و فهم معانی تلویحی و عمیقی که از لایه‌ی سطحی رمان برمی‌آید، مستلزم آشنایی علمی با این ژانر است. در کارگاه «چگونه رمان بخوانیم (۱)» می‌خواهیم هم با ویژگی‌های رمان آشنا شویم و هم از خواندن آن لذت ببریم. این دوره‌ی آموزشی به‌ویژه برای علاقه‌مندانی طراحی شده است که در رشته‌ی تحصیلیِ خود درسی درباره‌ی ادبیات داستانی نگذرانده‌اند، اما مایل‌اند با شیوه‌ی تحلیل رمان آشنا شوند. این دوره همچنین با هدف تربیت نسل جدیدی از منتقدان ادبی برگزار می‌شود که بتوانند با نوشتن مقالات نقد در مطبوعات، به رشد و ارتقا رمان معاصر فارسی یاری برسانند.

اطلاعات بیشتر درباره‌ی این کارگاه:

۱. این کارگاه هشت جلسه خواهد داشت که طی چهار هفته (هر هفته دو جلسه) به صورت آنلاین و در پلتفرم Google Meet برگزار می‌شود.

۲. جلسات این کارگاه روزهای سه‌شنبه و پنجشنبه، ساعت ۱۸ الی ۱۹:۳۰ برگزار می‌شود.

۳. مدت زمان هر جلسه یک ساعت و نیم است.

۴. در این کارگاه یک رمان را به صورت مشروح تحلیل خواهیم کرد که عبارت است از: غرور و تعصب، نوشته‌ی جین آستین، ترجمه‌ی رضا رضایی (نشر نی)

۵. در نیم‌ساعت ابتدای هر جلسه، مفاهیم و اصطلاحات کلیدی نقد رمان توضیح داده می‌شود و در یک ساعت باقیمانده، متن هر رمان به‌دقت تحلیل خواهد شد.

۶. در این کارگاه کتاب درسی خاصی را درباره‌ی عناصر رمان کار نمی‌کنیم، اما کسانی که مایل‌اند با ویژگی‌های رمان و عناصر آن بیشتر آشنا شوند، می‌توانند به کتاب نظریه‌های رمان: از رئالیسم تا پسامدرنیسم مراجعه کنند که انتشارات نیلوفر منتشر کرده است.

اطلاعات بیشتر و نام‌نویسی: ۰۹۱۹۳۳۹۹۱۰۵

یکی از تکنیک‌های نگارش رمان و داستان کوتاه به شیوه‌ای هنرمندانه و تأمل‌انگیز، استفاده از «توصیف موازی» است. در این تکنیک، نویسنده دو رویداد یا دو شخصیت یا دو شیء را به موازت هم توصیف می‌کند. در بدو امر، شاید معلوم نباشد که مقصود از این کار چیست. اما خواننده‌ی آشنا با نقد ادبی با کمی دقت متوجه می‌شود که هدف، نشان دادن وجه اشتراک یا تشابه آن دو رویداد،‌شخصیت یا شیء بوده است. نویسندگانی که برای رعایت اصل طلایی ادبیات داستانی (القای غیرمستقیم به جای بیان صریح) از این تکنیک استفاده می‌کنند، خواننده را به اندیشیدن درباره‌ی دلالت توصیف‌های موازی وامی‌دارند و به این ترتیب درونمایه‌ی داستان‌شان را به ذهن مخاطب متبادر می‌کنند.

در کتاب گشودن رمان (که چاپ هفتم آن اخیراً از سوی انتشارات مروارید منتشر شد)، کاربرد این تکنیک در رمان معروف تنگسیر، نوشته‌ی صادق چوبک، توضیح داده شده است. فصل دوم گشودن رمان به نقد تنگسیر اختصاص دارد و آن‌جا چنین می‌خوانیم:

نمونه‌ی دیگری از تکنیک «توصیف موازی» را در فصل نهمِ رمان می‌توان دید. در این فصل، زارمحمد پس از کشتن غاصبان دارایی‌اش به مغازه‌ی «آساتور» (دوست ارمنی‌اش) پناه برده تا از مأموران حکومت که در جست‌وجو برای یافتن و دستگیری او هستند در امان باشد:

کلافه بود و نمی‌دانست چه کار کند. دلش می‌خواست حرکت کند. سکون و آرامش دلش را می‌خورد … سر و کله‌ی یک موش گُنده که قد یک بچه‌گربه بود پیدا شد که خودش را از لای صندوق‌ها بیرون کشید و یکراست و بی‌پروا، بوکشان به طرف نان و ماهی‌ای که روی زمین افتاده بود رفت. محمد تکان نخورد. «معلوم می‌شه غیر از من این‌جا بازم نون‌خور هس … اما این موش روزای دیگه چه کار می‌کنه؟ چی می‌خوره؟ این‌جا که هر روز نون و ماهی نیس …»

موش گوشه‌ی نان را گاز زد و آن را روی زمین به سوی خود کشید. ناگهان دوتا بچه‌موش و یک موش قهوه‌ایِ چربِ گُنده که از موش اولی یُغورتر بود دورِ نان و ماهی سبز شدند و به آن حمله کردند. چشمان درشتِ سرخگون‌شان توی نورِ مُرده‌ی غروب سوسو می‌زد. صدای کروچ‌کروچِ دندان‌شان روی استخوان‌های محمد می‌خورد و چندشش می‌شد. «وختی آدم را تو گور می‌ذارن، همینا می‌آن گوشت تن آدم را به یه چشم به هم زدن می‌خورن … به نظرم اینا زن‌وشوورن. اونا هم بچه‌هاشونن. اونا هم مِثِ من و شهرو دوتا بچه دارن.» دلش مالش رفت و چشمانش همان‌طور روی موش‌ها افتاده بود. (ص‌ص. 151)

توصیف موش‌ها در این صحنه، از بسیاری جهات با توصیف‌ها یا جزئیات ذکرشده (هم در این فصل و هم در برخی بخش‌های دیگرِ رمان) توازی دارد. مهم‌ترین این توازی‌ها را می‌توان به صورت زیر فهرست کرد:

۱. گرسنگی، نیاز مبرم جسمانی‌ای است که در این فصل از رمان هم به زارمحمد عارض می‌شود و هم به موش‌ها.

۲. در صحنه‌ی آغازین رمان، نیاز به آب بین انسان و حیوان (زارمحمد و گنجشک‌ها) مشترک بود و در این صحنه نیاز به غذا (زارمحمد و موش‌ها).

۳. در این صحنه، موشِ درشت‌هیکل گوشه‌ی نان را به دهان می‌گیرد و به طرف خود می‌کشد؛ در صحنه‌ی آغازین، مورچه‌ی درشت‌جثه لاشه‌ی سوسک را ایضاً به دهان می‌گیرد و با خود می‌برد.

۴. در این صحنه، موش نر و موش ماده به عنوان زن‌وشوهری توصیف شده‌اند که دو بچه دارند؛ همانند زارمحمد و شهرو که در فصل چهارم می‌خوانیم همسر یکدیگرند و دو فرزند دارند.

۵. در این صحنه، زارمحمد با نگاهی خیره به رفتار موش‌ها چشم می‌دوزد («چشمانش همان‌طور روی موش‌ها افتاده بود»)؛ به طریق اولی، در صحنه‌ی آغازین رمان می‌خوانیم که زارمحمد به دقت نظاره‌گرِ رفتار مورچه‌ها می‌شود («به مورچه‌سواریِ درشتی … خیره ماند»).

***

رمان‌های نقدشده در کتاب گشودن رمان از این قرارند:

* بوف کور (صادق هدایت)
* تنگسیر (صادق چوبک)
* شازده احتجاب (هوشنگ گلشیری)
* مدیر مدرسه (جلال آل‌احمد)
* سَووشون (سیمین دانشور)
* ثریا در اغما (اسماعیل فصیح)
* جزیره‌ی سرگردانی (سیمین دانشور)
* چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم (زویا پیرزاد)
* آزاده‌خانم و نویسنده‌اش (رضا براهنی)
* سرخی تو از من (سپیده شاملو)

علاوه بر رمان‌های دهگانه‌ی فوق، در این کتاب دو اثر دیگر نیز (یک داستان کوتاه و یک فیلم سینمایی) نقد شده‌اند که عبارت‌اند از:
داستان «سه قطره خون» (صادق هدایت)
فیلم هامون (داریوش مهرجویی)

علاقه‌مندند می‌توانند کتاب گشودن رمان را از فروشگاه اینترنتی انتشارات مروارید تهیه کنند.

باختین نظریه‌پردازی بود که در شوروی سابق، تحت حکومت استبدادیِ کمونیست‌های به‌قدرت‌رسیده پس از انقلاب سوسیالیستی سال ۱۹۱۷، دیدگاه‌هایی «غیررسمی» درباره‌ی ادبیات اشاعه می‌داد. مطابق با دیدگاه رسمی، آثار ادبی باید شالوده‌های ایدئولوژیک حاکمیت (مارکسیسم) را برای مخاطبان «توجیه» می‌کرد. فرض بر این بود که با خواندن رمان‌ها و اشعار و داستان‌هایی که استثمار پرولتاریا در نظام سرمایه‌داری را به‌وضوح نشان می‌داد، مردم («خلق‌های ستم‌دیده»، مطابق با واژگان کمونیست‌ها) از بورژوازی منزجر می‌شدند و با حکومت به‌اصطلاح کارگریِ برآمده از انقلاب همراهی می‌کردند. از این رو، رمان‌هایی مانند مادر نوشته‌ی ماکسیم گورکی، یا چگونه فولاد آبدیده شد نوشته‌ی نیکلای اُسترُوْسکی، به‌منزله‌ی نمونه‌ی اعلای «ادبیات مردمی» ستوده ـــ و نویسندگان‌شان حمایت ـــ می‌شدند. در چنین الگویی از ادبیات، صدای راوی دانا و بافراستی سیطره دارد که همه‌چیز را حکیمانه می‌داند و صلاح آحاد جامعه و حتی بشریت را به‌ روشی تعلیمی ابلاغ می‌کند. متقابلاً باختین در نظریه‌ی رمانِ چندصدایی، آن نوع رمانی را تأمل‌انگیز و درخور توجه می‌دانست که به صداهای متنافر و حتی متضاد میدان می‌دهد و تصمیم‌گیری درباره‌ی درستی یا نادرستیِ جهان‌بینی‌های متباین را به خواننده وامی‌گذارد.

در این کارگاه، مفاهیم اساسی نظریه‌ی باختین (از قبیل «ناهمگونی زبانی»، «منطق گفت‌وگویی»، «رمان تک‌صدایی»، «رمان چندصدایی»، «کارناوال»، «مرکزگرایی»، «مرکزگریزی»، و ...) یک‌به‌یک توضیح داده شد و در گام بعدی رویکرد او در نقد ادبی در خوانش دو رمان ایرانی (یکی چندصدا و دیگری تک‌صدا) به کار برده شد تا اعضای کارگاه مهارت عملی در کاربرد نظریه‌ی باختین به دست آورند.

با این اوضاف، به گمانم معلوم می‌شود که چرا این کارگاه برگزار شد و چرا کسانی دشواریِ شرکت کردن در آن را در زمستانی سرد به جان خریدند و هر پنجشنبه ساعت ۱۴ گرد هم آمدند (بعضی‌شان از راه‌های دور و حتی از شهرهایی دیگر) تا شناخت عمیق‌تری از ادبیات و چندوچون نظریه‌ی باختین به دست آورند. تصویر زیر، نشانه‌های آشکاری از شور و علاقه‌ی تعدادی از این مخاطبان جدی را در پایان آخرین جلسه‌ی کارگاه به‌یادگار ثبت کرد.

آگاهی از آراءِ نظریه‌پردازان در حوزه رمان یکی از ملزومات برای خواندن بهتر و درک درست‌تر آن است. این نظریات نه تنها به ما کمک می‌کند تا مخاطب داناتری برای رمان باشیم بلکه کمک ارزنده‌ای‌ست برای رمان‌نویسانی که می‌خواهند رمانی جذاب‌تر و پیچیده‌تر با تسلط بر تکنیک‌های رمان داشته‌باشند. پیش‌نیاز این دوره آشنایی با عناصر داستان است.

میخائیل باختین از برجسته‌ترین نظریه‌پردازان روس است که در نوشته‌هایش نظریه‌ای منسجم از نحوه‌ی پیدایش رمان و همچنین ویژگی‌های این ژانر پرورانده است. او از دهه‌ی ۱۹۲۰ مقالات و کتاب‌هایی درباره‌ی رمان نوشت، اما آثارش تا دهه‌ها بعد در غرب همچنان ناشناخته بود تا این‌که از راه ترجمه‌ی این نوشته‌ها، آراء و اندیشه‌های او ابتدا در دنیای انگلیسی‌زبان و سپس از راه زبان انگلیسی در سایر زبان‌های اروپایی مطرح شد. نظریه‌ی باختین جزو آن حوزه‌هایی از نقد ادبی است که در کشور ما هنوز به اندازه‌ی کافی معرفی یا شناخته نشده‌اند و به همین سبب آن را در نقد ادبیات داستانی کمتر به کار می‌بریم.

کارگاه «نقد رمان با رویکرد باختین» به منظور پاسخ‌گویی به این نیاز طراحی شده است و طی آن، علاوه بر تبیین آراء باختین، دو رمان ایرانی از منظر نظریه‌ی او بررسی می‌شوند.

پنجشنبه‌ها – ساعت ۱۴ تا ۱۵:۳۰

کتاب گشودن رمان به چاپ چهارم رسید. برای مقدمه‌ی این کتاب از عناوین متداول مانند «پیش‌گفتار»، «مقدمه»، «دیباچه»، «پیش‌درآمد» و غیره استفاده نشده، بلکه به دلیل خاصی عنوان «گشودن این کتاب» به کار رفته است. این کتاب همان ساختاری را که در رمان مورد بحث قرار می‌دهد، آینه‌وار در خودش بازمی‌تاباند و لذا مقدمه‌اش در واقع همان نوع «گشودن» را به نمایش می‌گذارد که متعاقباً به عنوان روشی در نقد ده رمان برجسته‌ی ایرانی به کار رفته است. واژه‌ی «گشودن» در کتاب حاضر، هم به معنای «باز کردن» به کار رفته است و هم به معنای «آغاز کردن». معنای اول به نقد ادبی مربوط می‌شود و معنای دوم به رمان‌نویسی. در معنای اول، «گشودن رمان» یعنی فراتر رفتن از معنای سطحی و راه بردن به معانی ژرف آن. هر متن ادبی مجموعه‌ای معیّن از نشانه‌های واژگانی است که با کنش نقد از حالت بسته و مبهم‌شان «باز» می‌شوند. «باز شدن» به این مفهومِ نشانه‌شناختی مترادف است با مشخص کردن مدلول برای دال‌های متن. به تعبیری استعاری می‌توان گفت که نقد یعنی «گشودن درِ معنای متن» و منتقد کسی است که با گشودن این در، معبری برای ورود به درون متن باز می‌کند. «گشودن رمان» در معنای دوم (معنایی که به عمل نگارش مربوط است) یعنی آغاز کردن رمان به شکلی که هم موجب تعلیق شود و هم نخستین نشانه‌ها از پیرنگی که متعاقباً تکوین می‌یابد را به‌ صورتی فشرده به دست دهد. همان‌گونه که رمان‌نویسان صناعت‌شناس و حرفه‌ای به خوبی واقف‌اند، طراحی صحنه‌ی آغازین دشوارترین مرحله در فرایند نگارش رمان است. اولین صحنه باید آن‌قدر گیرا و تأمل‌انگیز باشد که خواننده را به ورود به جهان خیالیِ رمان، همراهی با شخصیت‌ها و دنبال کردن رویدادهایش ترغیب کند. رمان‌نویسی که نتواند با طرح پرسش‌های تلویحی در صحنه‌ی آغازین رمان خواننده را به کاوش در این جهانِ داستانی علاقه‌مند کند، قاعدتاً نویسنده‌ای توانا نیست. «گشودن رمان»، به معنای دوگانه‌ای که شرحش رفت، هم کلید فهم معانی ثانوی و تصریح‌نشده‌ی آن است و هم شیوه‌ای در نوشتنش.

گشودن رمان می‌کوشد به پرسشی مبرم در حوزه‌ی مطالعات ادبی در کشور ما پاسخ دهد: چگونه از منظر یک منتقد ادبی یا پژوهشگرِ ادبیات رمان بخوانیم؟ پاسخی را که این کتاب از راه بحث‌های نظری و نقد عملی رمان‌های شاخص به این پرسش می‌دهد، می‌توان این‌طور خلاصه کرد که نقد رمان بدون برخورداری از ذهنیتی معطوف به پرسشگری و گفت‌وگو امکان‌پذیر نیست. منتقدی که رمان را منفعلانه می‌خواند بی آن‌که سؤالی در ذهنش نقش ببندد، یا بی آن‌که وارد گفت‌وگویی کاوشگرانه با متن شود، هرگز نمی‌تواند به معانی عمیق‌ترِ آن راه ببرد. رسیدن به هدف نقد (تبیین معانی متن) مستلزم این است که از یک سو متن با ابهام‌ها و دلالت‌های غیرمستقیمش موجد پرسش در ذهن منتقد شود، و از سوی دیگر منتقد نیز متن را به پرسش بگیرد. مقصود از «گفت‌وگوی خواننده و رمان» همین است: تعامل یا رابطه‌ی متقابلِ متن و مخاطب به واسطه‌ی پرسش. پرسشگری پیش‌درآمدی است برای ژرف‌اندیشی و راه بردن به لایه‌های ناپیدای معنا.

مباحث نظریِ گشودن رمان مطالب گوناگونی را در بر می‌گیرد، از بحث در خصوص کارکرد و شیوه‌ی تحلیل عناصر رمان مانند شخصیت، منظر روایی، کشمکش، حال‌وهوا و امثال آن گرفته، تا مباحث مربوط به نظریه‌های ادبیِ متأخر همچون بینامتنیّت، مرگ مؤلف، روایت‌شناسی، پسامدرنیسم و غیره. به منظور آسان‌تر کردن فهم مطالب تئوریک این کتاب، یکصد اصطلاح پُرکاربردِ نقد رمان در ضمیمه‌ای با عنوان «واژه‌نامه‌ی توصیفی اصطلاحات نقد رمان» در پایان کتاب توضیح داده شده‌اند. 

رمان‌های نقدشده در این کتاب از این قرارند:

* بوف کور (صادق هدایت)
* تنگسیر (صادق چوبک)
* شازده احتجاب (هوشنگ گلشیری)
* مدیر مدرسه (جلال آل‌احمد)
* سَووشون (سیمین دانشور)
* ثریا در اغما (اسماعیل فصیح)
* جزیره‌ی سرگردانی (سیمین دانشور)
* چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم (زویا پیرزاد)
* آزاده‌خانم و نویسنده‌اش (رضا براهنی)
* سرخی تو از من (سپیده شاملو)

علاوه بر رمان‌های دهگانه‌ی فوق، در این کتاب دو اثر دیگر نیز (یک داستان کوتاه و یک فیلم سینمایی) نقد شده‌اند که عبارت‌اند از:
داستان «سه قطره خون» (صادق هدایت)
فیلم هامون (داریوش مهرجویی)

فروشگاه انتشارات مروارید: تهران، خیابان انقلاب، روبه‌روی دانشگاه تهران، پلاک ۱۱۸۸؛ تلفن: ‌۶۶۴۶۷۸۴۸

تلفن دفتر مرکزی و مرکز پخش کتاب‌های انتشارات مروارید: ۶۶۴۰۰۸۶۶

فروش اینترنتیِ انتشارات مروارید: www.behanbook.ir

عکس زیر در آخرین جلسه‌ی کلاس «جامعه‌شناسی هنر و ادبیات» گرفته شد. دانشجویانی که در این عکس می‌بینید، می‌توانستند به جای این درس واحدهای دیگری را بگذرانند، اما به تقاضای خودشان خواستند که در این ترم با هنر و ادبیات از منظری جامعه‌شناختی آشنا شوند. علاقه‌ی آن‌ها مشوق من هم شد تا هرچه بیشتر سعی کنم مخاطبانم از این کلاس و مطالبی که در آن ارائه می‌کنم نه فقط بیاموزند، بلکه لذت ببرند. در دانستگی لذتی هست که فقط اهل علم می‌توانند تجربه‌اش کنند. هرچند که ترم بهار در دانشگاه‌های ما اصولاً کوتاه‌تر از ترم پاییز است، اما توانستم چهار فیلم سینمایی و دو رمان را با آن‌ها کار کنم. هر یک از این آثار را با رویکردی متفاوت بررسی کردیم: از نشانه‌شناسی و روانکاوی تا جامعه‌شناسی و تحلیل گفتمان. بحث‌های کلاس عمدتاً با این هدف صورت می‌گرفت که بتوانیم به واسطه‌ی این فیلم‌ها و رمان‌ها لایه‌ی پیدای امور در جامعه‌مان را کنار بزنیم و به لایه‌های عمیق‌ترِ واقعیت اجتماعی برسیم. مشارکت فعالانه‌ی اعضای کلاس نشان می‌داد که تشنه‌ی یادگیری روش‌های تحلیل کیفی هستند و هر کدام از این روش‌ها برای‌شان چشم‌اندازی جدید از جامعه باز می‌کند. در این ترم همچنین یک کارگردان هم که فیلمش در کلاس بحث شده بود، مهمان یکی از جلسات ما شد و به این ترتیب فرصت مغتنمی پیش آمد که این دانشجویانِ علاقه‌مند و کوشا بتوانند مستقیماً با خالق یکی از فیلم‌هایی که در کلاس تحلیل شده بود درباره‌ی همان فیلم صحبت کنند.

ترم به پایان رسید و من شاید دیگر کلاسی با دانشجویانی که در این تصویر می‌بینید نداشته باشم، اما خاطره‌ی خوبی از آن‌ها در ذهنم ثبت شده است که با هر بار نگاه کردن به این تصویر زنده می‌شود. برای همه‌ی آن‌‌ها آرزوی موفقیت‌های بیشتر و شادی دارم.

حسین پاینده از تاریخ ۹۷/۰۱/۲۹ دو کارگاه جدید را برگزار خواهد کرد. همه‌ی علاقه‌مندان، اعم از دانشجو و غیردانشجو، می‌توانند در این کارگاه‌ها شرکت کنند. محتوای هر دو کارگاه در اطلاعیه‌های جداگانه‌ی هر کدام ذیل همین قسمت توضیح داده شده است. داوطلبان باید فرم ثبت‌نام مربوط را پر کنند. به این منظور از طریق شماره تلفن ۰۹۲۰۳۶۱۶۸۱۳ با مدیر برگزاری این کارگاه‌ها (خانم قاسمی) تماس بگیرید.

تعداد کسانی که در این کارگاه‌ها پذیرفته خواهند شد محدود است. لذا از داوطلبان تقاضا می‌شود بعد از این‌که با آن‌ها تماس گرفته شد، به موقع نسبت به ثبت‌نام قطعی اقدام کنند. چنانچه داوطلبانی پذیرفته شوند اما در مدت مقرر نسبت به ثبت‌نام قطعی اقدام نکنند، جای آن‌ها به سایر داوطلبان داده خواهد شد.

 *******************************************************

 ۱. کارگاه تحلیل فیلم‌های اصغر فرهادی

فیلم را می‌توانیم ببینیم بی آن‌که آن را تحلیل کنیم. اصولاً فیلم برای نقد شدن ساخته نمی‌شود. اما اگر بتوانیم درباره‌ی فیلمی که دیده‌ایم از منظر نظریه‌ای معیّن فکر کنیم، التذاذ زیبایی‌شناختیِ بیشتری از آن فیلم می‌بریم تا کسی که همان فیلم را صرفاً تماشا کرده است. نقادانه اندیشیدن درباره‌ی فیلم یعنی تأمل درباره‌ی قواعد ساخته شدن آن فیلم یا امکانات و محدودیت‌های معناآفرینی از طریق تکنیک‌های سینمایی. این نوع تفکر، لذت فیلم را برای بیننده دوچندان می‌کند و به او امکان می‌دهد تا لایه‌های ناپیدای معنا را در فیلم کشف کند. هدف از این کارگاه که در ۱۰ جلسه برگزار خواهد شد، آشنایی با مفاهیم، اصطلاحات و روش‌شناسیِ نقد فیلم و کاربرد این روش‌شناسی در نقد عملی آثار سینمایی اصغر فرهادی است. این کارگاه از دو بخش نظری و نقد عملی تشکیل می‌شود. برخی از مهم‌ترین مباحث بخش نظری از این قرارند: شناخت کارکرد و شیوه‌ی تحلیل انواع نما، انواع زاویه‌ی فیلمبرداری، انواع حرکت‌های دوربین، میزانسن، نورپردازی، شیوه‌های تحلیل شخصیت، روایت، و … .  در بخش نقد عملی، کلیه‌ی فیلم‌های اصغر فرهادی تحلیل و نقد خواهند شد تا شرکت‌کنندگان در کارگاه آموخته‌های تئوریک را در عمل به کار گیرند. برخی از رویکردهای نقادانه‌ای که در نقد فیلم‌های اصغر فرهادی در این کارگاه به کار برده خواهند شد عبارت‌اند از: نشانه‌شناسی، روایت‌شناسی، روانکاوی، فرمالیسم و مطالعات فرهنگی.

 جلسات این کارگاه روزهای چهارشنبه‌ها از ساعت ۱۵ تا ۱۶:۳۰ برگزار می‌شود، اما از ساعت ۱۳ تا ۱۵ فیلمی که در جلسه‌ی همان روز نقد خواهد شد به نمایش گذاشته می‌شود.

  زمان: روزهای چهارشنبه، ساعت ۱۵ الی ۱۶:۳۰

  مهلت ثبت نام: از ۹۶/۱۲/۲۲ تا ۹۷/۰۱/۲۵

  تاریخ شروع کارگاه: ۲۹ فروردین ۹۷

 شماره‌ی تماس: ۰۹۲۰۳۶۱۶۸۱۳

********************************************************

 ۲. کارگاه آشنایی با رمان 

در سال‌های اخیر، ژانر رمان مورد توجه دانشجویان و پژوهشگران ادبیات قرار گرفته است. همچنین هر سال تعداد قابل توجهی رمان به زبان فارسی نوشته یا ترجمه می‌شود. هدف از برگزاری کارگاه «آشنایی با رمان»، شناخت ویژگی‌های این ژانر و روش‌های تحلیل آن است. این دوره‌ی آموزشی بویژه برای پژوهشگران و علاقه‌مندانی طراحی شده است که در رشته‌ی تحصیلیِ خود درسی درباره‌ی ادبیات داستانی نگذرانده‌اند، اما مایل‌اند با شیوه‌ی تحلیل رمان آشنا شوند. این دوره همچنین با این هدف برگزار می‌شود که نسل جدیدی از منتقدان ادبیات داستانی تربیت شوند که بتوانند با نوشتن مقالات نقد در مطبوعات، به رشد و ارتقا نقد در این حوزه از مطالعات ادبی یاری برسانند. در این کارگاه که طول آن ۱۰ جلسه خواهد بود، پس از بحث‌های نظری درباره‌ی ویژگی‌ها و ساختار رمان و نحوه‌ی تحلیل آن، دو رمان نیز به‌طور مبسوط بررسی خواهند شد تا شرکت‌کنندگان در این دوره توانایی قرائت تحلیلی رمان معاصر فارسی را کسب کنند. رمان‌هایی که در این دوره تدریس می‌شوند، به قرار زیر هستند:۱

۱. غرور و تعصب، نوشته‌ی جین آستین، ترجمه‌ی رضا رضایی

۲. ثریا در اغما، نوشته‌ی اسماعیل فصیح

کتاب درسیِ این کارگاه عبارت است از:

نظریه‌های رمان: از رئالیسم تا پسامدرنیسم / ایان وات،‌ دیوید لاج، … (تهران: انتشارات نیلوفر، ۱۳۹۴)

 زمان: روزهای چهارشنبه، ساعت ۱۷ الی ۱۸:۳۰

 مهلت ثبت نام: از ۹۶/۱۲/۲۲ تا ۹۷/۰۱/۲۵

 تاریخ شروع کارگاه: ۲۹ فروردین ۹۷

شماره‌ی تماس: ۰۹۲۰۳۶۱۶۸۱۳

به گزارش خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)،  نشست نقدوبررسی رمان «پنجره‌ای مشرف به میدان» نوشته هوده وکیلی برگزار می‌شود.
[این رمان] داستانی پُرشخصیت و پُرماجرا است که راوی اول‌شخص آن را روایت می‌کند. داستان مواجهه‌ی آدم‌های یک ساختمان با یکدیگر را روایت می‌کند، مواجهه‌ای که رفته‌رفته از روزمرگی فاصله می‌گیرد و در نهایت به مرگ زنی جوان می‌انجامد. هوده وکیلی کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه علامه طباطبائی است و پیش از این از او مجموعه شعری نیز منتشر شده است.

در نشست نقدوبررسی این کتاب، حسین پاینده به عنوان منتقد حضور دارد. این جلسه دوشنبه دوم بهمن ۱۳۹۶ ساعت ۱۷ تا ۱۹ در ساختمان مرکزی نشر چشمه واقع در خیابان کارگر شمالی، تقاطع بزرگراه شهید گمنام، کوچه چهارم، پلاک ۲ برگزار خواهد شد.

 شرکت در این جلسه برای همه‌ی علاقه‌مندان آزاد است. 

به گزارش خبرنگار فرهنگی ایسکانیوز، چهارصد و سی‌وچهارمین نشست هفتگی کانون ادیبات ایران به نقد و بررسی رمان سایه‌های سکوت به قلم علی قانع نویسنده و مترجم اختصاص دارد.

سایه‌‌های سکوت اولین رمان تألیفی علی قانع است که به گفته‌‌ی خودش حاصل تجربه‌ی سال‌های اخیر او در مسیر ادبیات است. این رمان در دویست و چهل‌وچهار صفحه و با قیمت پانزده هزار تومان، توسط نشر «نشر آموت» منتشرشده است.

در بخشی از این رمان می‌خوانیم: «گاهی اوقات، ناغافل بعضی فکرها سراغت می‌آیند که اصلا زمان خوبی برای حضورشان نیست. فرصتی برای ضبط و ربط‌شان نداری، روحت به هیچ وجه آماده‌ی پرداختن به آن‌ها نیست ولی سرزده و ناخوانده از راه می‌رسند، حتی اگر در آن موقعیت حساس توان و مقاومت ایستادگی در برابرشان را نداشته باشی. بدون میل باطنی تو می‌آیند و آن‌قدر به روحت هجوم می‌آورند تا هر طور شده راهی برای نفوذ پیدا کنند. بعد دیگر مال خودت نیستی، خیلی راحت تسخیر می‌شوی و می‌بایست به اجبار دل بدهی به افکاری که حالا دیگر نه میهمان که میزبان تو هستند.»

این برنامه با حضور دکتر حسین پاینده دوشنبه ۲۰ آذرماه از ساعت ۱۷ در سالن اجتماعات کانون ادبیات ایران برگزار می‌شود.

علاقمندان برای شرکت در این برنامه می‌توانند به کانون ادبیات ایران به نشانی مفتح جنوبی روبه‌روی ورزشگاه شیرودی خیابان اردلان پلاک ۲۵ مراجعه کنند.

ورود برای عموم آزاد است.

جلسه‌ی نقد و بررسی رمان حریم (نوشته‌ی صادق کرمیار) روز سه‌شنبه ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶ در فرهنگسرای گلستان برگزار می‌شود. این رمان روایتی است از زندگی شخصیت‌هایی که هر یک به نحوی از انحاء تاوان رفتارهای ویرانگرانه‌ی خود را می‌پردازد. نویسنده کوشیده است به منظور برجسته کردن درونمایه‌ی «تاوان مقّدر» از صناعاتی همچون راوی خودآگاه، پرش‌های زمانی در خط روایت و پیچیده کردن پیرنگ از راه حوادث نامنتظر بهره گیرد.

در جلسه‌ی نقد و بررسی رمان حریم، علاوه بر صادق کرمیار، حسین پاینده درباره‌ی این رمان سخن خواهد گفت.

نشانی فرهنگسرای گلستان: تهران، نارمک، میدان هلال احمر، خیابان گلستان، ضلع شمالی بوستان فدک

زمان برگزاری نشست: سه‌شنبه ۹۶/۰۲/۱۹،‌ ساعت ۱۷

انتشارات مروارید چاپ سوم کتاب گشودن رمان را، با عنوان فرعی «رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی»، هفته‌ی گذشته منتشر کرد. این کتاب نخستین بار در دی‌ماه ۱۳۹۲ منتشر شد و چاپ دوم آن چهار ماه بعد، در اردیبهشت ۱۳۹۳، صورت گرفت. اکنون چاپ سوم این کتاب در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفته است.

گشودن رمان کتابی است که می‌کوشد خواننده را از راه پرسشگری و ایجاد نوعی گفت‌وگوی نقادانه، با شیوه‌ی خواندن رمان آشنا کند. نقد ادبی بدون ذهنیتی معطوف به پرسشگری و گفت‌وگو امکان‌پذیر نیست. منتقدی که رمان را منفعلانه می‌خواند بی آن‌که سؤالی در ذهنش نقش ببندد، یا بی آن‌که وارد گفت‌وگویی کاوشگرانه با متن شود، هرگز نمی‌تواند به معانی عمیق‌ترِ آن راه ببرد. نویسنده‌ی این کتاب بارها بر اهمیت طرح پرسش‌های تأمل‌انگیز در نقد رمان تأکید می‌کند تا خواننده به صرافت اندیشیدن به فایده‌ی پرسشگری در ابعادی گسترده‌تر افتد و نقد را به مفهومی عام در زندگی اجتماعی کاربردپذیر بداند. اگر به پیروی از نظریه‌پردازان پساساختارگرایی مانند رولان بارت زندگی را نوعی «متن» تلقی کنیم، آن‌گاه باید گفت منتقد ادبی به معنای واقعی کلمه کسی است که در زندگی روزمره نیز عادت به پرسشگری و ژرف‌اندیشی دارد. نقد را می‌توان به همه‌ی متون فرهنگی اِعمال کرد و ادبیات فقط بخشی از این متون را تشکیل می‌دهد. همه‌ی ما در داستان‌/‌متن بزرگ‌تری به نام «زندگی» نقش داریم. هدف نویسنده‌ی کتاب حاضر این است که خواننده از راه نقد رمان وارد گفت‌وگوی انتقادی با این متن بزرگ‌تر شود.

مباحث نظریِ گشودن رمان مطالب گوناگونی را در بر می‌گیرد، از بحث در خصوص کارکرد و شیوه‌ی تحلیل عناصر رمان مانند شخصیت، منظر روایی، کشمکش، حال‌وهوا و امثال آن گرفته، تا مباحث مربوط به نظریه‌های ادبیِ متأخر همچون بینامتنیّت، مرگ مؤلف، روایت‌شناسی، پسامدرنیسم و غیره. به منظور آسان‌تر کردن فهم مطالب تئوریک این کتاب، یکصد اصطلاح پُرکاربردِ نقد رمان در ضمیمه‌ای با عنوان «واژه‌نامه‌ی توصیفی اصطلاحات نقد رمان» در پایان کتاب توضیح داده شده‌اند.

رمان‌های نقدشده در این کتاب از این قرارند:

* بوف کور (صادق هدایت)
* تنگسیر (صادق چوبک)
* شازده احتجاب (هوشنگ گلشیری)
* مدیر مدرسه (جلال آل‌احمد)
* سَووشون (سیمین دانشور)
* ثریا در اغما (اسماعیل فصیح)
* جزیره‌ی سرگردانی (سیمین دانشور)
* چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم (زویا پیرزاد)
* آزاده‌خانم و نویسنده‌اش (رضا براهنی)
* سرخی تو از من (سپیده شاملو)

انتشارات نیلوفر چاپ سوم کتاب نظریه‌های رمان:‌ از رئالیسم تا پسامدرنیسم به ترجمه‌ی حسین پاینده را منتشر کرد.

رمان شکلی از ادبیات داستانی است که در ادبیات کهنِ ما سابقه ندارد و از حدود یک قرن پیش به این سو به ادبیات فارسی راه پیدا کرده است. با این همه، رمان امروزه جزو پُرطرفدارترین گونه‌های ادبی در کشور ما است. نقد رمان با فهم درست از شالوده‌های نظری‌اش میسر می‌شود. کتاب حاضر می‌کوشد تا این مبانیِ نظری را برای خواننده روشن کند. رمان چیست و چه تفاوتی با سایر داستان‌های مطول دارد؟ نخستین رمان‌ها از چه زمانی و به قلم کدام نویسندگان نوشته شدند؟ رمان رئالیستی چیست؟ چه رمانی با کدام ویژگی‌ها را «رمان مدرن» می‌نامیم؟ «رمان پسامدرن» از چه زمانی نوشته شد و چه ویژگی‌هایی دارد؟ در کتاب حاضر به این سؤال‌ها و پرسش‌های مشابه درباره‌ی ماهیت رمان، تکنیک‌های نگارش و سیر تحولات آن پاسخ داده می‌شود. در فصل‌های مختلف این کتاب، نظریه‌های رمان (از زمان پیدایش آن در قرن هجدهم تا دوره‌ی معاصر) به تفصیل و با اشاره به مشهورترین رمان‌های نویسندگان جهان توضیح داده می‌شوند. در این توضیحات، هم فنون نگارش رمان تبیین می‌شوند و هم اصطلاحات ادبی رایج درباره‌ی رمان. همچنین مترجم زیرنوشت‌های فراوانی را برای روشن ساختن معنای اصطلاحات ادبی یا برای توضیح بیشتر درباره‌ی محتوای رمان‌های اشاره‌شده در متن کتاب افزوده است تا بحث‌های کتاب حاضر برای خواننده‌ی فارسی‌زبان هر چه بیشتر فهمیدنی شوند.

فهرست مطالب کتاب نظریه‌های رمان به شرح زیر است:

◀ مقدمه‌ی مترجم

◀ طلوع رمان (نوشته‌ی ایان وات)

• رئالیسم و نوع ادبی رمان
• بخش نخست: پس‌زمینه‌ی فلسفی
• الف. پیرنگ
• ب. توصیف رئالیستی
• ج. شخصیت
• د. زمان
• ه. مکان
• و. زبان
• بخش دوم: رئالیسم صوری

◀ نظریه‌ی رمان (نوشته‌ی جان هلپرین)

◀ رئالیسم و رمان معاصر (نوشته‌ی ریموند ویلیامز)

◀ رمان قرن بیستم (نوشته‌ی دیوید دیچز و جان استُلوردی)

◀ پیش‌درآمدی بر رمان مدرن (نوشته‌ی آرنلد کِتل)

• ربع اول قرن بیستم
• ربع دوم قرن بیستم

◀ هنری جیمز: پیشتاز مدرنیسم در رمان‌نویسی (نوشته‌ی پیتر فاکنر)

◀ آینده‌ای برای رمان (نوشته‌ی آلن روب‌گری‌یه)

◀ رمان پسامدرنیستی (نوشته‌ی دیوید لاج)

• تناقض
• جابه‌جایی
• عدم انسجام
• فقدان قاعده
• زیاده‌روی
• اتصال کوتاه

◀ رمان پسامدرن: غنی شدن رمان مدرن (نوشته‌ی جِسی مَتس)

◀ واژه‌نامه‌ی فارسی به انگلیسی

◀ واژه‌نامه‌ی انگلیسی به فارسی

◀ نمایه‌ی اشخاص

◀ نمایه‌ی آثار

◀ نمایه‌ی موضوعی

انتشارات نیلوفر: تهران، خیابان انقلاب، خیابان دانشگاه؛ تلفن: ‌۶۶۴۶۱۱۱۷

فروش اینترنتیِ انتشارات نیلوفر: www.behanbook.ir

مقصود از نگارش کتاب حاضر، پیشنهاد روشی برای نقد رمان بوده است، روشی که مبتنی بر خوانش تحلیلی صحنه‌ی آغازین و معلوم‌ کردن ربط آن به بقیه‌ی رمان است و با تمرکز بر ساختار رمان انجام می‌شود. نویسنده در این کتاب استدلال کرده است که صحنه‌ی آغازین رمان، اگر آن رمان به قلم نویسنده‌ای توانا و صناعتگر نوشته شده باشد، حکم همان تمهید یا شگردی را دارد که قدمای ما آن را «براعت استهلال» می‌نامیدند. شاعران کهن با استفاده از این صناعت که در ذیل صنایع بدیع طبقه‌بندی می‌شود، زمینه‌ای برای ورود به داستان فراهم می‌کردند و محتوا و مضمون شعر را به اختصار مورد اشاره قرار می‌دادند. به طریق اولی رمان‌نویسان با استفاده از صناعاتی مانند نماد، مجاز مرسل، استعاره و آیرونی جزئیاتی را در صحنه‌ی آغازین می‌پرورانند که با شروع رویدادها و بسط پیرنگ، آرام‌آرام درونمایه‌های رمان را شکل می‌دهد؛ پس نخستین گام در راه فهم معانی هر رمان، تحلیل مشروح صحنه‌ی آغازین است.

این کتاب از ده فصل، سه ضمیمه، فهرست منابع و نمایه‌ی اسمی تشکیل شده است. همه‌ی فصول با پیروی از روش‌شناسی واحدی نوشته شده‌اند که عبارت‌اند از: الف) شروع فصل با یک مبحث نظری در نقد ادبی؛ ب) تحلیل مشروح صحنه‌ی آغازین یک رمان بر اساس مبحث نظری مطرح‌شده در ابتدای همان فصل؛ ج) نقد آن رمان با برقراری پیوند بین صحنه‌ی آغازین و سایر بخش‌ها یا اجزائش.

رمان‌های برگزیده در این کتاب طیف متنوعی از سبک‌ها در دوره‌های مختلف را در بر می‌گیرد که در میان آن‌ها، هم رمان‌های نوشته‌شده به قلم نویسندگان صاحب‌نام از نسل اول و دوم رمان‌نویسی ایران به چشم می‌خورد (صادق هدایت، صادق چوبک، جلال آل‌احمد، هوشنگ گلشیری و سیمین دانشور) و هم رمان‌های متأخر (اسماعیل فصیح، سپیده شاملو، زویا پیرزاد و رضا براهنی). رمان‌های شناخته‌شده‌تر جایگاه تثبیت‌شده‌ای در پیکره‌ی ادبیات ایران دارند و در بسیاری از منابع از آن‌ها نام برده شده است؛ از این‌رو نویسنده تلاش کرده تا با گنجاندن رمان‌های متأخرتر، سمت‌وسوی حرکت رمان در یکی‌دو دهه‌ی اخیر را نیز تا حدودی نشان دهد.

این کتاب سه ضمیمه دارد که هر یک در جایگاه فصلی مستقل، مکمل فصول ده‌گانه‌ی آن هستند. نویسنده در ضمیمه‌ی اول کوشیده تا پاسخی به این پرسش دهد که: آیا می‌توان روش پیشنهاد‌شده در این کتاب را برای نقد داستان کوتاه نیز به کار برد؟ پاسخ نویسنده به این سؤال مثبت بوده و به منظور به دست دادن نمونه‌ای از نقد داستان کوتاه با همان روشی که در این کتاب برای نقد رمان به کار رفته، داستان مشهور «سه قطره خون» از صادق هدایت را بررسی کرده است.

در ضمیمه‌ی دوم نویسنده کوشیده تا پرسش مشابهی را درباره‌ی نقد فیلم پاسخ دهد که: آیا می‌توان روش پیشنهاد‌شده در این کتاب را برای نقد فیلم سینمایی نیز به کار برد؟ پاسخ نویسنده به این سؤال مثبت بوده و به منظور به دست دادن نمونه‌ای از نقد فیلم با این روش، فیلم ماندگار هامون را مفصل نقد کرده است.

ضمیمه‌ی سوم با عنوان «واژه‌نامه‌ی توصیفی اصطلاحات رمان» شرح یکصد اصطلاح پُرکاربرد در نقد رمان است که با ترتیب الفبایی و با ارجاع مقابل تنظیم شده است و همه‌ی این اصطلاحات در بحث‌های این کتاب استفاده شده‌اند.

فهرست مطالب این کتاب بدین قرار است:

گشودن این کتاب؛ فصل اول: گشودن بوف کور؛ فصل دوم: گشودن تنگسیر؛ فصل سوم: گشودن مدیر مدرسه؛ فصل چهارم: گشودن شازده احتجاب؛ فصل پنجم: گشودن سَووشون؛ فصل ششم: گشودن ثریا در اغما؛ فصل هفتم: گشودن جزیره‌ی سرگردانی؛ فصل هشتم: گشودن چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم؛ فصل نهم: گشودن آزاده‌خانم و نویسنده‌اش؛ فصل دهم: گشودن سرخی تو از من.

ضمائم: گشودن «سه قطره خون»؛ گشودن هامون؛ واژه‌نامه‌ی توصیفی اصطلاحات نقد رمان.

از سال 89 ناگزیر به عنوان ویراستار و کارشناس ادبیات داستانی با یکی دو ناشر همکاری داشتم و رمان عموماً عامّه‌پسند می‌خواندم و نظر می‌دادم. اغلب رمان‌نویسان (بویژه نویسندگان زن) علاوه بر ضعف تألیف و ضعف‌های دیگر مثل عدم شناخت تفاوت رمان و داستان بلند در یک چیز مشترک بودند و آن هم ضعف آغاز رمان. در ملاقات حضوری با این دسته از نویسندگان می‌پرسیدم، فرض کنید کنترل تلویزیون دست شماست، چه مدت به خود برای دیدن برنامه فرصت می‌دهید تا تصمیم بگیرید آن را تماشا کنید یا شبکه را عوض کنید؟ اغلب پاسخ می‌دادند بین دو تا پنج دقیقه. و من می‌گفتم همین معادله در مورد رمان شما هم مصداق دارد. خواننده وقتی رمان را باز می‌کند چند صفحه‌ی اول آن‌قدر باید جالب و جذاب باشد تا خواننده را به مطالعه‌ی اثر مجاب کند. البته در نقد ادبی مقصود از جالب و جذاب جنبه توصیفی اثر مد نظر است نه بحث ارزش‌گذاری.

در مورد همین مسئله یعنی آغاز رمان، دکتر حسین پاینده، منتقد و نظریه‌پرداز که با آثار خود اعم از تألیف و ترجمه در حوزه نقد ادبیات داستانی دانش ما را در زمینه‌ی شناخت داستان و مؤلفه‌های زیبایی‌شناختی آن عمیق‌تر کرده، در این هفته کتابی تحت عنوان گشودن رمان یا «رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی» توسط انتشارات مروارید منتشر کرده است که در آن به بحث همه‌جانبه ای درمورد آغاز رمان می‌پردازد. پاینده در مورد عنوان کتاب ــ «گشودن رمان» ــ می‌گوید: «واژه‌ی گشودن را در کتاب حاضر، هم به معنای «بازکردن» به کار برده‌ام و هم به معنای «آغاز کردن»، معنای اول به نقد ادبی مربوط می‌شود و معنای دوم به رمان‌نویسی.در معنای اول «گشودن رمان» یعنی فراتر رفتن از معنای سطحی و راه بردن به معانی ژرف آن. هر متن ادبی مجموعه‌ای معیّن از نشانه‌های واژگان است که با کنش نقد از حالت بسته و مبهم‌شان «باز» می‌شوند. «باز شدن» به این مفهوم نشانه‌شناختی مترادف است با مشخص کردن مدلول برای دال‌های متن. به تعبیری استعاری می‌توان گفت که نقد یعنی «گشودن درِ معنای متن» و منتقد کسی است که با گشودن این در، معبری برای ورود به درون متن باز می‌کند. «گشودن رمان» در معنای دوم (معنایی که به عمل نگارش مربوط است) یعنی آغاز کردن رمان به شکلی که هم موجب (حس) تعلیق شود و هم نخستین نشانه‌ها از پیرنگی را که متعاقباً تکوین می‌یابد، به صورتی فشرده به دست دهد. همان‌گونه که رمان‌نویسانِ صناعت‌شناس و حرفه‌ای به خوبی واقف‌اند، طراحی صحنه‌ی آغازین دشوارترین مرحله در فرایند نگارش رمان است؛ نخستین صحنه باید آن‌قدر گیرا و تأمل‌انگیز باشد که خواننده را به ورود به جهان خیالی رمان، همراهی با شخصیت‌ها و دنبال کردن رویدادها ترغیب کند.»

دکتر پاینده در این کتاب 10 رمان انتخاب کرده و توضیح می‌دهد: «رمان‌های برگزیده طیف متنوعی از سبک‌ها در دوره‌های مختلف رمان‌نویسی ایرانی را شامل می‌شوند که در میان‌شان هم رمان‌های نویسندگان صاحب‌نام از نسل اول و دوم ایران به چشم می خورد (صادق هدایت، صادق چوبک، جلال آل‌احمد، هوشنگ گلشیری و سیمین دانشور) و هم رمان‌های متأخرتر (از اسماعیل فصیح، زویا پیرزاد، رضا براهنی و سپیده شاملو).»

کتاب در 10 فصل به شیوه‌ی آغاز 10 رمان می پردازد، بوف کور، تنگسیر، مدیر مدرسه، شازده احتجاب، سَووشون، ثریا در اغما، جزیره‌ی سرگردانی، چراغ ها را من خاموش می‌کنم، آزاده‌خانم و نویسنده‌اش، سرخی تو از من. تأکید خاص و اصلی نویسنده (پاینده) بر تحلیل مشروح صحنه‌ی آغازین و معلوم کردن ربط آن به ادامه‌ی رمان به منظور هموار کردن راه نقد هریک از این رمان‌ها بوده است.

مخاطبان این کتاب، هم منتقدان ادبی می‌توانند باشند، همه‌ی کسانی که تئوری‌های نقد ادبی را مطالعه کرده‌اند اما از شیوه‌ی کاربردی کردن و انطباق آن‌ها با یک متن ادبی فارسی درمی‌مانند؛ هم رمان‌نویسانی که به لزوم آگاهی و شناخت نظریه‌های ادبی پی برده‌اند.

به گزارش خبرنگار مهر، اولین اولویت از نگارش این کتاب، این بوده که پژوهشگران و علاقه‌مندان به نقد رمان به گفت‌و‌گوی نقادانه با متن ترغیب بشوند. نگارش و انتشار گشودن رمان همچنین برای ابهام‌زدایی از نقد ادبی از طریق معرفی یک روش نقادانه و کاربرد آن در خوانش رمان‌های متعدد به منظور ارائه نمونه و الگوی عمل نوشته شده است. ابتدای کتاب، بخشی به نام «گشودن این کتاب» دارد که در حکم مقدمه‌ی آن است. کتاب 10 فصل اصلی دارد که به 10 رمان مطرح ادبیات معاصر ایران اختصاص دارند و در انتها نیز علاوه بر مراجع و نمایه، 3 ضمیمه درج شده است. ضمیمه اول «گشودن سه قطره خون»، ضمیمه دوم «گشودن هامون» و ضمیمه سوم «واژه‌نامه‌ی توصیفی اصطلاحات نقد رمان» است.

عنوان 10 فصل کتاب هم به این ترتیب است: «گشودن بوف کور»، «گشودن تنگسیر»، «گشودن مدیر مدرسه»، «گشودن شازده احتجاب»، «گشودن سَووشون»، «گشودن ثریا در اغما»، «گشون جزیره‌ی سرگردانی»، «گشودن چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم»، «گشودن آزاده‌خانم و نویسنده‌اش» و «گشودن سرخی تو از من».

رمان‌های برگزیده طیف متنوعی از سبک‌ها در دوره‌های مختلف رمان‌نویسی ایرانی را شامل می‌شوند که در میان‌شان، هم رمان‌های نوشته‌شده به قلم نویسندگان صاحب‌نام از نسل اول و دوم رمان‌نویسی ایران به چشم می‌خورد و هم رمان‌های متأخرتر. رمان‌های شناخته‌شده‌تر جایگاه تثبیت‌شده‌ای در پیکر ادبیات معاصر ایران دارند و در بسیاری از منابع از آن‌ها نام برده شده است. به همین دلیل پاینده تلاش کرده است تا با استفاده از رمان‌های متأخر در این کتاب، به سمت‌وسوی حرکت رمان در دهه‌های اخیر نیز اشاره داشته و آن را نشان بدهد.

گستره‌ی مباحث نظری این کتاب، مطالب گوناگونی را شامل می‌شود که از جمله‌ی آن‌ها می‌توان به مواردی چون بحث درباره‌ی کارکرد و شیوه‌ی تحلیل عناصر رمان مانند شخصیت، منظر روایی، کشمکش، حال‌وهوا و امثال آن، مباحث مربوط به نظریه‌های ادبی متأخر چون بینامتنیّت، مرگ مؤلف، روایت‌شناسی، پسامدرنیسم و ... اشاره کرد.

در اولین ضمیمه‌ی این کتاب با عنوان «گشودن سه قطره‌خون» می‌خوانیم:

«ناپخته‌ترین و بی‌تأثیرترین داستان‌ها، آن‌هایی هستند که اولین پاراگراف‌شان خواننده را به خواندن بقیه‌ی داستان ترغیب نمی‌کند. اگر مدخل جهان خیالینی که نویسنده خلق کرده است خواننده را به وارد شدن به آن جهان، زیستن با شخصیت‌هایش و از سر گذراندن تجربه‌های توصیف‌شده در آن تشویق نکند، آن‌گاه خواننده نه با میلی وافر بلکه با اکراه داستان را دنبال خواهد کرد و چه بسا حتی نیمه‌خوانده رهایش کند. درب ورود به هر مکانی می‌تواند نقش بسزایی در ایجاد میل ورود، یا منصرف کردن از ورود، به آن مکان ایفا کند. پاراگراف اول هر داستان کوتاهی همچنین تصویری مینیاتوری از جهان همان داستان به دست می‌دهد.»

موضوع داستان، ویژگی‌های روانی شخصیت اصلی، کشمکشی که این شخصیت با دیگران یا با خود دارد، احساس او نسبت به جهان پیرامونش، نوع روابطی که با سایر شخصیت‌ها برقرار می‌کند، درونمایه‌ی داستان و ... همگی جزو مطالبی هستند که می‌بایست سرنخی از آن‌ها در پاراگراف اول به خواننده داده شود تا او خود به درون این جهان برود و با گشت‌وگذار در آن، جنبه‌های ناگفته و توصیف‌ناشده‌اش را شخصاً کشف کند. لذت داستان البته در همین کشف است. نویسنده صرفاً نشانه‌هایی از ماهیت یا خصوصیات جهانی که آفریده به دست می‌دهد و این خواننده است که باید آن جهان را علاقه‌مندانه بکاود و بشناسد. رمز علاقه‌مند کردن خواننده به این کاوش و کشف، نوشتن پاراگرافی کارکردگرا در آغاز داستان است.

احمد خداداد، مدير روابط عمومی انتشارات مروارید به خبرگزاری كتاب ایران (ایبنا) گفت: در ماه آینده، تازه‌ترين كتاب حسین پاینده با نام «گشودن رمان: رمان ایران در پرتو نظریه و نقد ادبی» از سوی انتشارات مروارید روانه‌ی بازار كتاب خواهد ‌شد.
 
وی با بیان این‌كه در روزهای گذشته مجوز انتشار این اثر دریافت و به چاپخانه ابلاغ شده‌ است، ادامه داد: نویسنده در این اثر پژوهشی، شيوه‌های خواندن و نقد رمان را با مثال‌هایی از نویسندگان معاصر ايران مانند صادق هدایت، هوشنگ گلشیری، صادق چوبک، جلال آل‌احمد، سیمین دانشور، اسماعیل فصیح، زويا پیرزاد و دیگران تشریح كرده‌ است.

حسین پاینده، نويسنده، منتقد ادبی و استاد نظریه و نقد ادبی دانشگاه علامه طباطبایی، فارغ‌التحصيل رشته‌ی ادبیات انگلیسی در مقطع كارشناسی ارشد از دانشگاه تهران و رشته‌ی نظریه و نقد ادبی در مقطع دكترا از دانشگاه ساسکس انگلستان است.

«رمان پسامدرن و فیلم»، «نقد ادبی و دموکراسی: جستارهایی در نظریه و نقد ادبی جدید»، «نقد ادبی و مطالعات فرهنگی: قرائتی نقادانه از آگهی‌های تجاری در تلویزیون ایران»،‌ «گفتمان نقد: مقالاتی در نقد ادبی»،‌ «درآمدی بر ادبیات»، «داستان کوتاه در ایران: داستان‌های رئالیستی و ناتورالیستی، جلد یکم»، «داستان کوتاه در ایران: داستان‌های مدرن، جلد دوم» و «داستان کوتاه در ایران: داستان‌های پسامدرن، جلد سوم» از آثار پاينده در حوزه‌ی تأليف هستند.