متیو آرنولد، شاعر و منتقد ادبی قرن نوزدهم، در مقالهای با عنوان «کارکرد نقد در زمانهی حاضر»، نقد را اینگونه تعریف میکند: «تلاشی بیطرفانه به منظور آموختن و ترویج ارزشمندترین دانستهها و اندیشهها در جهان» (۱۸۶۵، ص. ۳۶). البته این کارِ واقعاً شاقّی است، اما باید به یاد داشته باشیم آرنولد زمانی این مطلب را نوشت که نقد صرفاً به معنای ابراز نظری ذوقی دربارهی این بود که آیا کسی از متن خاصی خوشش آمده است یا نه. او بلندپروازانه میخواست (هرچند توفیق کامل پیدا نکرد) ملاکهای عامی ایجاد کند تا راهنمای منتقدان ادبی باشد و بدین ترتیب کار آنان بیشتر به مطالعهای قاعدهمند شبیه شود تا به حرفهای دورهمی در محافل کتابخوانی. امروزه مفهوم نقد در مراکز دانشگاهی تعریف بسیار خاصتری پیدا کرده است. منتقد ادبی شیوههای تحلیل و قرائت تنگاتنگ متون ادبی را به کار میبرد تا فهم ما از متن یا متونی خاص را بیشتر کند.
[برای اینکه درک درستی از معنای نقد داشته باشیم] اولاً باید بین نقد از یک سو و مقالات مرور و معرفی کتاب و فیلم از سوی دیگر تمایز بگذاریم. اگرچه هم برای اشاره به نویسندگان مقالات نقد ادبی و هم برای اشاره به نویسندگان مقالات مرور و معرفی از لفظ عمومی «منتقد» استفاده میکنیم، باید توجه داشته باشیم که مقالات مرور و معرفی عمدتاً خوب بودن یا بد بودنِ متون را ارزیابی میکنند و هدف نهایی آنها این است که خواندن متن مورد نظر را به خواننده توصیه کنند، یا اینکه بگویند آن متن ارزش خواندن ندارد و او را از خواندنش برحذر سازند. متقابلاًدر مقالهی نقد، بحثهایی مبتنی بر شواهد متنی ارائه میشود در خصوص اینکه از چه راههایی میتوان متن را تفسیر کرد و معانیِ عمیقتر و پیچیدهترِ درون آن را آشکار ساخت. نقد ممکن است شامل داوریهایی دربارهی جایگاه متن مورد نظر در مقایسه با سایر متنها بشود، اما این قبیل داوریها دیگر بر اساس ذوق و پسندهای شخصیِ منتقد انجام نمیشود: منتقد میتواند تأثیر متون در یکدیگر، سهم آنها در نوآوریِ ادبی و اثرگذاریشان بر خوانندگان و جامعه را بسنجد، اما صرفاً زمانی مجاز به این کار است که شواهد تاریخی و فرهنگی یا نمونههای متنیِ استخراجشده از راه قرائت تنگاتنگ بر سنجش او صحّه بگذارند. ثانیاً باید توجه کنیم که بحث نقادانه دربارهی متون ادبی، از توصیه به خواننده بهمراتب فراتر میرود.
***
آنچه خواندید، بخشی از کتاب اصول و مبانی تحلیل متون ادبی است که اخیراً چاپ پنجم آن از سوی انتشارات مروارید منتشر شد. علاقهمندند میتوانند این کتاب را از فروشگاه اینترنتی انتشارات مروارید تهیه کنند.
برچسبها: تعریف نقد ادبی, نقد ادبی چیست, کتابهای دکتر پاینده