حسین پاینده

لاکان برای بیان آراءواندیشه‌هایش سبک‌وسیاق خاصی را به کار می‌برد که باعث سوءشهرت او به‌عنوان «نظریه‌پردازی مغلق‌گو و دشوارفهم» شده است. با این همه، دیدگاه‌های او که در واقع بازخوانشی پساساختارگرایانه از مفاهیم روان‌کاوی فرویدی‌اند، تأثیر عمیقی در نقد ادبی معاصر باقی گذاشته‌اند. ورود به ساحت اندیشه‌ی لاکان نه‌فقط مستلزم آشنایی با پایه‌ای‌ترین مفاهیم روان‌کاوی کلاسیک است، بلکه همچنین می‌طلبد که با زبان‌شناسی سوسوری و بازنگرش‌های پساساختارگرایانه‌ی آن آشنا باشیم. با این اوضاف پیداست که برگزاری کارگاه نقد لاکانیِ فیلم چالش‌ها و دشواری‌های خاص خود را دارد. اکثر کسانی که در چنین کارگاهی شرکت می‌کنند، مشتاقانه می‌خواهند با روان‌کاوی لاکانی و کاربرد آن در نقد ادبی آشنا شوند، اما غالباً پیش‌شرط‌‌های فراگیری این نظریه را که اشاره کردم، چندان یا آن‌گونه که باید اجابت نکرده‌اند. لاکان را بدون فهم عمیق فروید نمی‌توان فهمید.
کارگاه «نقد فیلم سرخ‌پوست با دو رویکرد روان‌کاوی فرویدی و لاکانی» تلاشی بود برای تقرب به اندیشه‌ی فروید و لاکان و سپس کاربردی کردن مفاهیم تأمل‌انگیز نظریه‌های این دو متفکر بزرگ در خوانشی روان‌کاوانه از فیلم «سرخ‌پوست» ساخته‌ی نیما جاویدی. این کارگاه در گرمای حداکثریِ مرداد ماه آغاز شد و هفته‌ی پیش به پایان رسید. شرکت‌کنندگان در این کارگاه با علاقه‌ای که به مباحث نظری و بحث‌های جمعی در نقد عملی فیلم نشان دادند، ثابت کردند که با عمق جان در پی یادگیری نظریات فروید و لاکان‌اند. به مصداق «مستمع صاحب‌سخن را بر سر ذوق آورد»، من هم کوشیدم با اشتیاق و جدیتِ آنان همراه شوم. نتیجه‌اش کارگاه لذتبخشی بود که امیدوارم نویدبخش مقالات و کارهای پژوهشی مستقلِ شرکت‌کنندگان باشد.

تصویر زیر عده‌ای از شرکت‌کنندگان وبینار «نقد فیلم سرخ‌پوست با دو رویکرد روان‌کاویِ کلاسیک (فرویدی) و روان‌کاویِ لاکانی» را نشان می‌دهد. این وبینار دو ساعت و نیم طول کشید و شرکت‌کنندگان با نهایت علاقه در آن شرکت کردند. پرسش‌های مطرح‌شده در پایان وبینار (همه پرسش‌هایی خوب و حاکی از نکته‌سنجی) نشان می‌داد که آن‌ها نقد ادبی را نوعی تفنن روشنفکرانه نمی‌دانند، بلکه به‌خوبی دریافته‌اند که تحلیل متن، راهی برای فهم پیچیدگی‌های زندگی واقعی است.

در نقد این فیلم، هم از مفاهیم روان‌کاوی کلاسیک (فرویدی) استفاده کردم و هم از مفاهیم روان‌کاوی پساساختارگرا (لاکانی) جدول زیر بخش مهمی از مفاهیم مورد استفاده‌ی من در این نقد را نشان می‌دهد:

علاقه‌مندان نقد لاکانی در کشور ما کم نیستند، اما غالباً از این موضوع غفلت می‌شود که نظریه‌ی لاکان «بازگشتی پساساختارگرایانه به فروید» است. مفاهیم لاکانی نوعی خوانش روزآمدشده از مفاهیمی محسوب می‌شوند که فروید در دهه‌های آغازینِ قرن بیستم مطرح کرده بود. از این رو،‌ فهم لاکان بدون دانستن روان‌کاویِ کلاسیک ناممکن است. به تعبیر نویسنده‌ای، دویدن بدون این‌که شخص ابتدا راه رفتن را آموخته باشد ناممکن است. لذا من هم نیمی از وقت وبینار را به نقد فرویدی این فیلم اختصاص دادم و در نیمه‌ی دوم منحصراً با استناد به مفاهیم و روش‌شناسی لاکانی این فیلم را تحلیل کردم تا نشان دهم که آراء و اندیشه‌های لاکان چگونه مکمل و بسط‌دهنده‌ی آراء و اندیشه‌های فروید هستند. این وبینار البته «نقد عملی» بود و نه تبیین نظریه‌ی ادبی. نظریه‌ی لاکان و نسبت آن با نقد ادبی را یک هفته پیش‌تر در وبیناری دیگر تبیین کرده بودم. امید آن‌که هر دو وبینار برای علاقه‌مندان نقد ادبی مفید بوده باشد.